Tanzimat Dönemi
Bu dönemde nüfusun giderek artması ve buna bağlı olarak artan konut ihtiyacı ortaya çıkmış, ateşli silahların gelişmesiyle işlevsiz kalan kalenin önemini yitirmesi süreci başlamıştır. Kent merkezi genişlemiştir. Bu dönem aynı zamanda, yönetici sınıfın devlet dairelerine taşındığı dönem olmuş ve kentte, vilayet konağı, hükümet konağı gibi binalar yapılmaya başlanmıştır. Dönem 1868-1875 yılları arasında Diyarbakır’da valilik yapan Kurt İsmail Paşa dönemine rastlamaktadır. Elazığ yolu üzerinde Seyran Tepe olarak bilinen yerde bir hastane, bir kışla, bir cami ve Mülkiye Dairesi’ni yaptırmasıyla kentin dışına çıkış hareketleri başlar. Daha sonra ise bunları Rüştiye Okulu ile Fiskayası üzerinde yaptırdığı bir sanat okulu izlemektedir. 1884 yılında dönemin valisi Sırrı Paşa tarafından şimdiki Numune Hastanesi olan Gureba hastanesi açılmıştır. 1885 Diyarbekir Vilayeti Salnamesi’ne göre; Diyarbakır kentinde, 4164 hane, 3916 dükkân, 28 cami, 32 mescit, 4 medrese, 1 Mülkiye Rüştiyesi, 1 Askeri Rüştiye, 35 mektep, 7 kütüphane, 5 tekke, 11 kilise, 6 Hıristiyan mektebi bulunmaktadır. Bu dönem kentsel öğelerin arttığı bir dönem olmuştur. 1889’da ise sanat okulunun karşısına idadi ve sultani binası yapılarak bu iki okul sur dışından açılan bir yolla kente bağlanmıştır. 1891 yıllı Diyarbekir Vilayeti Salnamesi’ne göre, dönemin valisi Arif Paşa zamanında belediye binası inşa edilmiştir. Vali Hacı Hasan zamanında da Buğday pazarı (Kebir Çarşısı), İç kale’de hapishane ve jandarma kışlası yapılmıştır. 1894 yıllı “Diyarbekir Vilayeti Salnamesi”ne göre de, adliye binası 1893’de inşa edilmiştir. 1899 yılında Müşir Semih Paşa Askeri Rüştiye binasını yaptırmıştır. Ordu kumandanı Ferik Cemal Paşa döneminde ise Ordu Kumandanlığı binası ile Adliye binası iç kale’de hizmete girmiştir. Bu dönemlerde Ermeni nüfusun artmasına bağlı olarak, Protestan kilisesi inşa edilmiş ve daha önce yapılanlar da onarılmıştır. 1916 yılında dönemin valisi İzzet Paşa tarafından sur içinde Dörtyol- Saray kapısı arasındaki caddenin açılmasıyla ilk imar operasyonu yapılmıştır. İkinci operasyon ise, Dağ kapısında bulunan kent giriş kapısı ve surların bir kısmı yıkılarak yeni gelişme alanlarına doğru geniş bir çıkışın açılmasıdır. Böylece dörtyol bir trafik odağı haline getirilmiştir. Elazığ caddesinin gelişmesi sürecini başlatmış ve mevcut ticaret aksının da yenilenmesine yol açmıştır. Tanzimat Dönemiyle kente yeni kurumlar ve yeni yaşam tarzları gelmiş, bu da kentsel dokudaki değişimde çok önemli bir rol üstlenen etmenler arasında olmuştur.
